Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε τα παιδιά που βιώνουν τον θάνατο συμμαθητή τους?

Στην περίπτωση ατυχήματος όπου προκάλεσε απώλεια στο σχολείο σε ένα ή πολλά παιδιά, είναι καλό αρχικά να ζητήσουμε τη βοήθεια ψυχολόγων που είναι εξειδικευμένοι στο πένθος.

Αυτοί θα συμβάλλουν στη διεργασία του πένθους τόσο στο σχολείο όσο και στην κοινότητα. Ανεξάρτητα όμως από την επέμβαση των ειδικών σε μια τέτοια περίπτωση, το σχολείο χρειάζεται να δώσει την ευκαιρία σε όλους –εκπαιδευτικούς και παιδιά– να μνημονεύσουν αυτούς που χάθηκαν. Είναι σημαντικό όλοι στην σχολική κοινότητα να έχουν τρόπους επικοινωνίας και έκφρασης των συναισθημάτων τους για το τραγικό γεγονός.

Το σχολείο αποτελεί τον κατεξοχήν χώρο για να βοηθήσουμε τα παιδιά να μιλήσουν για αυτό που συνέβη, να εκφράσουν τις απορίες τους, τα συναισθήματά τους και τον φόβο τους ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί και στα ίδια. Αν έχουμε την εντύπωση πως ένας θάνατος δεν αγγίζει τα παιδιά ή ότι το ξεπερνάνε εύκολα, κάνουμε μεγάλο λάθος.

Τα παιδιά βιώνουν τα πάντα με πιο έντονο τρόπο από εμάς τους μεγάλους, ωστόσο, μπορούν και κρύβουν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους όταν βλέπουν πως δεν τους δίνουμε τον χώρο να τα εκφράσουν.

Είναι σημαντικό να καταλάβουμε πως όταν κάτι δεν μιλιέται, δεν σημαίνει πως δεν λειτουργεί υπόγεια προκαλώντας οδύνη στην ψυχή και το σώμα του παιδιού. Φαινομενικά, τα παιδιά προχωρούν στη ζωή τους, μπαίνουν στο Πανεπιστήμιο, βρίσκουν δουλειά, παντρεύονται και κάνουν τη δική τους οικογένεια. Ωστόσο, η πληγή που έχει μείνει μέσα τους συνεχίζει να πονάει.

Όταν τα συναισθήματα μένουν παγωμένα στην καρδιά του παιδιού και οι σκέψεις όπως ότι αυτό έφταιγε και πέθανε ο αγαπημένος του συνεχίζουν να το καταδιώκουν. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να υποφέρει μέσα του για πολλά χρόνια παρά το γεγονός ότι η εξωτερική του ζωή θα είναι πολύ επιτυχημένη.

Για όλους αυτούς τους λόγους χρειάζεται να γνωρίζουμε όλοι πως να φροντίσουμε τα παιδιά που έχουν βιώσει μια σημαντική απώλεια. Στο σχολείο μπορούμε να ορίσουμε συγκεκριμένους χώρους ως χώρους πένθους. Εκεί μπορεί να πάει κάποιος να κλάψει ή να μιλήσει με άλλους για αυτό που συνέβη. Επίσης, μπορούμε να αναρτήσουμε στον διάδρομο του σχολείου χαρτί του μέτρου, έτσι ώστε κάθε μαθητής και εκπαιδευτικός να έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν με λόγια ή ζωγραφιές τα συναισθήματά τους για τη μεγάλη απώλεια.

Διαφορετικά, αν δεν πούμε τίποτα, και δεν δώσουμε στο παιδί την δυνατότητα να εκφραστεί, το παιδί μένει με την απορία για το τι συνέβη. Κρατάει τις σκέψεις και τα συναισθήματά του για τον εαυτό του. Οι φόβοι του γίνονται εφιάλτες και δυσκολεύεται να κοιμηθεί. Γίνεται νευρικό και

ανήσυχο ή παρουσιάζει αλλαγή στην όρεξή του. Πονάει η κοιλιά του ή το κεφάλι του αλλά οι γιατροί δεν βρίσκουν κάτι παθολογικό.

Με ποιον τρόπο μνημονεύουμε έναν θάνατο στο σχολείο;

Είναι καλό να οργανώσουμε μια μικρή εκδήλωση στη μνήμη του παιδιού που πέθανε. Δίνουμε τη δυνατότητα στα παιδιά να συμμετέχουν στον σχεδιασμό, όσο είναι δυνατόν, ιδιαίτερα εκείνα που γνώριζαν το άτομο που πέθανε. Σε μια τάξη που πεθαίνει ένα παιδί χρειάζεται οι συμμαθητές του να ετοιμάσουν μια συλλυπητήρια κάρτα για την οικογένειά του.

Επιπλέον, το ίδιο το σχολείο χρειάζεται να μνημονεύσει τον θάνατο του μαθητή μέσα από μια μικρή εκδήλωση με ζωγραφιές και κείμενα παιδιών και δασκάλων. Ενδεικτικά στο σχολείο μπορούμε:

● Να μιλήσουμε για τις αναμνήσεις μας από το άτομο που πέθανε σε μια ειδική εκδήλωση.

● Να ετοιμάσουμε ένα άλμπουμ με φωτογραφίες και αναμνήσεις ή να οργανώσουμε μια έκθεση με κάρτες, φωτογραφίες και ζωγραφιές στη μνήμη αυτού που πέθανε.

● Να διεξάγουμε μια μικρή τελετή με αναμμένα κεριά στη μνήμη αυτού που πέθανε.

● Να τοποθετήσουμε μια φωτογραφία ή μια επιγραφή στη μνήμη αυτού που πέθανε σε κεντρικό σημείο του σχολείου.

● Να φυτέψουμε ένα δέντρο ή ένα παρτέρι λουλούδια στη μνήμη αυτού που πέθανε

● Να κάνουμε μια χρηματική δωρεά του σχολείου σε μια φιλανθρωπική οργάνωση στη μνήμη του ατόμου που πέθανε ή να μαζέψουμε χρήματα για να εμπλουτίσουμε το σχολείο.

Πώς διαχειριζόμαστε τον θάνατο ενός μαθητή κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς;

Πολύ σημαντικό είναι να γνωρίζουμε και πώς να διαχειριστούμε τον θάνατο ενός μαθητή και κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς.

Είναι καλό να αφήσουμε κενό το θρανίο του μαθητή που πέθανε και να αναφέρουμε κανονικά το όνομά του: Πήγαινε κάτσε στη θέση του/της ………… και δουλέψτε εκεί με τη Χριστίνα. Το να μιλάμε για το παιδί που πέθανε, επιτρέπει το πένθος να συνεχίσει να υπάρχει στο μυαλό και την καρδιά των παιδιών.

Ο Dyregrov (2008) αναφέρει ότι μπορούμε να ζητήσουμε από τα παιδιά να κοιτάξουν το άδειο θρανίο και να σκεφτούν τι θα ήθελαν να πουν σε αυτό το παιδί όταν ήταν ζωντανό αλλά δεν πρόλαβαν. Έχουν τη δυνατότητα να το πουν τώρα είτε από μέσα τους είτε φωναχτά. Μπορούν να τελειώσουν με ένα Αντίο. Μετά τους ζητάμε να ζωγραφίσουν και να αναρτήσουν τις ζωγραφιές τους σε ένα εμφανές σημείο στην τάξη.

Θα πρέπει να συμφωνήσουμε μαζί με τα παιδιά για το πότε θα απομακρύνουμε το άδειο θρανίο από την τάξη. Επίσης, είναι καλό να γίνει μνεία του παιδιού που πέθανε στο τέλος της σχολικής χρονιάς.

Σε μια δική μας περίπτωση, η εκπαιδευτικός έφτιαξε ένα αυτοσχέδιο κηροστάσιο από ένα ταψί με άμμο και αναμμένα κεράκια σε διαφορετικά ύψη –όπου κάθε κερί συμβόλιζε το άτομο και τη φλόγα της ζωής που έχει, άλλος πολύ και άλλος λίγο (το πιο μικρό κερί το είχε το παιδί που πέθανε)– και όλα τα παιδιά μαζεύτηκαν σε κύκλο και μίλησαν για το παιδί που πέθανε. Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι, πέρα από τη θλίψη και τα δάκρυα, τα παιδιά συχνά αναφέρουν και αστεία περιστατικά για το παιδί που πέθανε, όπως επίσης και περιστατικά στα οποία είχαν θυμώσει μαζί του για κάποια ζαβολιά ή κάτι ανάλογο. Στο πένθος υπάρχει χώρος για όλα τα συναισθήματα, όχι μόνο για τη θλίψη.

Μέσα από τέτοιες ενέργειες τα παιδιά θα συνεχίσουν να αναφέρονται στο παιδί που πέθανε και στις αναμνήσεις που έχουν όπως με το να αφήσουν το θρανίο του κενό για να δείξουν ότι δεν τον ξέχασαν, ότι παρόλο που δεν είναι στην τάξη συνεχίζει να είναι στην καρδιά τους.

Με αυτό τον τρόπο τα παιδιά μαθαίνουν να επεξεργάζονται τα συναισθήματά τους και να στηρίζουν το ένα το άλλο. Μαθαίνουν ότι και η πιο δύσκολη εμπειρία γίνεται υποφερτή όταν υπάρχουν άνθρωποι γύρω μας που μπορούν να μας ακούσουν και να μας συμπαρασταθούν.

Αποσπάσματα από το βιβλίο της Τάνιας Αναγνωστοπούλου και Σοφίας Χατζηνικολάου “ Το Πένθος στα Παιδιά”, Εκδόσεις Ινστιτούτου Ψυχολογίας και Υγείας.

Επιστροφή στα άρθρα

1. Τι είναι η ψυχοθεραπεία?   

Με αφορμή τις ερωτήσεις σας και το άρθρο με τίτλο ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ: 10 ερωτήματα ζητούν απάντηση! απαντάμε με περισσότερη λεπτομέρεια στο ερώτημα τι είναι η Ψυχοθεραπεία. Γράφει  η κλινική ψυχολόγος, Τάνια Αναγνωστοπούλου.

Για να απαντήσουμε τι είναι η Ψυχοθεραπεία, ξεκινάμε απο τον ορισμό της. Σαν ορισμό, με απλά λόγια, η ατομική ψυχοθεραπεία αφορά την αναζήτηση βοήθειας από ένα εξειδικευμένο άτομο για την κατανόηση και επίλυση ενός προβλήματος ζωής που μας απασχολεί ή κάποιου συμπτώματος που μας δυσκολεύει. 

Ενδεικτικά συμπτώματα είναι:

• Το υπερβολικό άγχος.
• Οι φοβίες. 
• Οι καταναγκασμοί.
• Η κατάθλιψη. 
• Οι εθισμοί.
• Τα προβλήματα πρόσληψης τροφής (ανορεξία ή βουλιμία).

Συνήθη προβλήματα ζωής αφορούν τις σχέσεις μας με τους άλλους, τη σχέση με τον εαυτό μας, θέματα υγείας, σημαντικές αλλαγές ή αποφάσεις που πρέπει να πάρουμε στη ζωή μας κλπ.

2. Η δυσκολία στην απάντηση “Τι είναι η Ψυχοθεραπεία”

Δεν είναι εύκολο να απαντήσουμε στην ερώτηση “τι είναι η Ψυχοθεραπεία?”. Μόνο η ετυμολογία της ως «θεραπεία της ψυχής» ανοίγει μεγάλη συζήτηση! Παραδοσιακά, η ψυχοθεραπεία είναι εξέλιξη της ψυχανάλυσης. Στο τέλος του 19^ου αιώνα ο Φρόυντ προσπάθησε να κατανοήσει τα ιδιόμορφα συμπτώματα της υστερίας. Γιατί ένα άτομο εμφάνιζε παράλυση στο ένα χέρι ή το πόδι, ξαφνικά έχανε την όραση ή την ακοή του, ενώ δεν υπήρχε κάποια οργανική αιτία? 

Αυτά τα ερωτήματα οδήγησαν τον Φρόυντ να αναζητήσει τη ρίζα των συμπτωμάτων στον ψυχισμό του ατόμου.  Ο Φρόυντ διερεύνησε και ανακάλυψε τον ‘βυθό’ της ανθρώπινης ψυχής που χαρακτηρίζεται από πρώιμα τραύματα και συγκρούσεις. Για να ανταπεξέλθουμε σε αυτά χρησιμοποιούμε μηχανισμούς άμυνας ώστε να προστατευτούμε από τα έντονα και δυσάρεστα συναισθήματα που βιώσαμε. Οι ψυχικές μας άμυνες ‘σβήνουν’ είτε το δυσάρεστο συναίσθημα είτε ολόκληρη την ανάμνηση. Ωστόσο, αυτά δεν εξαφανίζονται, αλλά επιβιώνουν στο ασυνείδητο, όπως ένα ναυάγιο στον βυθό της θάλασσας. Μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα για την Ψυχαναλυτική Διάγνωση στο βιβλίο απο τις εκδόσεις ΙΨΥ “Ψυχαναλυτική Διάγνωση“.

Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις του Φρόυντ είναι ότι ένα πρώιμο δυσάρεστο βίωμα με κάποιον τρόπο γίνεται ένας μαγνήτης που προσελκύει ανάλογα βιώματα και στην ενήλικη ζωή. Επιπλέον, αν δεν γίνει αντικείμενο επεξεργασίας, συνεχίζει να επαναλαμβάνεται ερήμην του ατόμου εις το διηνεκές. 

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ερωτική μας ζωή. Πίσω από την απογοήτευση μιας 40αρας που δηλώνει πως όλοι οι άντρες στην αρχή ενθουσιάζονται μαζί της αλλά μετά την παρατάνε για μια άλλη, κρύβεται μια ιστορία που έζησε πολύ μικρή με τους γονείς της: Ο πατέρας που εγκατέλειψε τη μητέρα για μια άλλη, ή ο πατέρας ή η μητέρα που στην αρχή ενδιαφερόταν για εκείνη, μετά έπαψαν να ενδιαφέρονται είτε γιατί χώρισαν είτε γιατί ήρθε ένα άλλο παιδί που μονοπώλησε την προσοχή τους είναι πιθανά σενάρια που ενδεχομένως βίωσε αυτή η κοπέλα μικρή. 

3. Στόχος της ψυχοθεραπείας

H ψυχοθεραπεία έχει σαν στόχο να φωτίσει κομμάτια του ψυχισμού μας που δεν μας είναι εύκολα ορατά ή συνειδητά. Όσο και αν έχουμε αναλύσει από μόνοι μας τον εαυτό μας και την ιστορία μας, πάντα υπάρχουν κομμάτια που δεν γνωρίζουμε και τα οποία αναδύονται στη σχέση με έναν σημαντικό άλλο. Προκύπτει, ωστόσο, το εύλογο ερώτημα: Για ποιον λόγο να θυμηθούμε πράγματα που μας πόνεσαν, μας φόβισαν ή μας έκαναν να νιώσουμε ντροπή ή ενοχές?

Η βασική ανακάλυψη του Φρόυντ είναι πως αν βιώσουμε και κατανοήσουμε νοητικά και συναισθηματικά τι πραγματικά μας έχει συμβεί μέσα από μια ιδιαίτερη διαδικασία, έχουμε τη δυνατότητα να απαλλαγούμε από την επανάληψη αυτών των δυσλειτουργικών συμπεριφορών. Επιπλέον, απελευθερώνεται η ψυχική ενέργεια που είχαμε επενδύσει για να διατηρούμε τους μηχανισμούς άμυνας και έτσι έχουμε περισσότερη ενέργεια στη διάθεσή μας για να είμαστε δημιουργικοί και χαρούμενοι. Ο τρόπος που χρησιμοποιεί ο κάθε θεραπευτής για να μας βοηθήσει να απαλλαγούμε από δυσλειτουργικές συμπεριφορές ποικίλλει ανάλογα με τη θεραπευτική του προσέγγιση.

Επιστροφή στα άρθρα

Η αυτοφροντίδα των θεραπευτών: Γιατί είναι σημαντική?

Μέρος Α

Πρώτον, οι θεραπευτές χρειάζεται να κοιμόμαστε αρκετά. Προφανώς η χειρότερη νοητική κατάσταση στην οποία μπορούμε να βρεθούμε όταν ακούμε έναν θεραπευόμενο, είναι η αίσθηση ότι κυριευόμαστε από υπνηλία. Το να παρακολουθείς τα λεπτά να κυλούν με πολύ αργό ρυθμό, ενώ προσπαθείς να κρατήσεις τα μάτια σου ανοιχτά, είναι σκέτο μαρτύριο. Μερικοί θεραπευόμενοι, συνήθως εκείνοι με ναρκισσιστική παθολογία ή διασχιστικές άμυνες. Προκαλούν μια υπναγωγική αντίδραση που είναι δύσκολο να αντιμετωπιστεί, ακόμη και όταν δεν είμαστε σωματικά εξαντλημένοι, λόγω της κούρασης που δημιουργείται από την προβλητική ταύτιση και την απορρόφηση των αρνητικών συναισθημάτων του θεραπευόμενου.

Η λειτουργία της σκέψης επιβραδύνεται από τη στέρηση του ύπνου. Με αυτόν τον τρόπο, προκαλείται στον θεραπευτή το οδυνηρό αίσθημα πως δεν έκανε ό,τι καλύτερο μπορούσε. Από την άλλη μεριά, οι θεραπευόμενοι δικαιολογημένα τραυματίζονται όταν αντιληφθούν ότι προκαλούν υπνηλία στον θεραπευτή τους.

Μέρος Β

Είναι σημαντικό να μην εργαζόμαστε υπερβολικά πολλές ώρες και να διατηρούμε ορισμένα διαστήματα ελεύθερου χρόνου απαραβίαστα. Τα άτομα τα οποία εκτιμούν ιδιαίτερα την ελευθερία τους τα σαββατοκύριακα και τα βράδια, δεν πρέπει να παραβιάζουν αυτές τις ώρες με ρυθμίσεις που διευκολύνουν τους θεραπευόμενους· θα διαπιστώσουν πως νιώθουν μεγαλύτερη δυσφορία από όσο θα έπρεπε για τον εαυτό τους και τους θεραπευόμενους που προσπαθούν να εξυπηρετήσουν.

Είναι κρίσιμης σημασίας για την ποιότητα της ζωής μας να υπάρχει αρκετός χρόνος για διακοπές, όπως και η δυνατότητα να ξεφεύγουμε για λίγες μέρες ή εβδομάδες από την κούραση που προκαλεί η διαρκής συναισθηματική εναρμόνιση με τους θεραπευόμενους. Στην εποχή της κινητής τηλεφωνίας μπορεί να είναι δελεαστικό να παραμείνουμε στη διάθεση του θεραπευόμενου και κατά τη διάρκεια των διακοπών, όμως για τα περισσότερα άτομα οι διακοπές δεν προσφέρουν ξεκούραση, εάν δεν είναι ένα πραγματικό διάλειμμα από τη δουλειά.

Μέρος Γ

Όταν ξεκίνησα να εργάζομαι, είχα αρκετές θεραπευόμενες οι οποίες αντιδρούσαν με δραματικό τρόπο στους αποχωρισμούς και προσπαθούσα να είμαι συνεχώς διαθέσιμη προκειμένου να μην τους προκαλέσω πόνο. Σύντομα όμως κατάλαβα ότι η θεραπεία για το έντονο άγχος του απoχωρισμού δεν είναι η αποφυγή του, αλλά ο αποχωρισμός τον οποίο διαδέχεται μια βέβαιη επιστροφή, έτσι ώστε η εγκατάλειψη να αρχίσει να συνδέεται με την τελική επανένωση. Ο αποχωρισμός, όπως βιώνεται μέσα από τα διαλείμματα στη θεραπεία, χρειάζεται να αναλύεται διεξοδικά, να συζητιέται και να βιώνεται και όχι να αποφεύγεται. Και όπως υποστήριξα στα κεφάλαια για τα όρια, είναι καλύτερο για τους θεραπευόμενους να θυμώσουν με τα όρια της θεραπεύτριας παρά να αισθανθούν ενοχές που την απασχολούν εκτός ωραρίου.

{Αποσπάσματα από το βιβλίο της Nancy McWilliams: Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεία}

Διάβασε περισσότερα για το βιβλίο και την αυτοφροντίδα των θεραπευτών εδώ!

Επιστροφή στα άρθρα