Σε αυτή την νέα σειρά άρθρων του Ινστιτούτου Ψυχολογίας και Υγείας (ΙΨΥ) θα βλέπουμε κάθε μήνα τα σημαντικότερα γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο και αξίζει να μοιραστούμε μαζί σας! Γράφει η κλινική ψυχολόγος, Τάνια Αναγνωστοπούλου.
Θεματολογία – Εισαγωγή
Ζούμε σε έναν κόσμο που αλλάζει με ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Ζούμε, επίσης, σε έναν κόσμο με τρανταχτές κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες. Η τεχνολογία μας επιτρέπει να φωτίσουμε τι συμβαίνει σε άλλες γωνιές του πλανήτη μέσα από τον φωτογραφικό φακό και τα ρεπορτάζ εμπνευσμένων δημοσιογράφων και αρθρογράφων τα οποία διαχέονται αυτοστιγμεί όπου φτάνει το ίντερνετ.
Δυστυχώς, ένα από τα πιο συχνά θέματα της επικαιρότητας αφορά τη βία στις πολλαπλές εκδοχές της- ωμή και πρωτόγονη, όπως στον πόλεμο στην Ουκρανία ή το φαινόμενο της γυναικοκτονίας αλλά και ύπουλη και υφέρπουσα μέσα στην οικογένεια, την εκπαίδευση και τους χώρους εργασίας.
Κοινωνικοεπιστημονικά θέματα: Η σημασία τους για τους Ψυχολόγους
Είναι σημαντικό για όλους τους ψυχολόγους που εργάζονται ή προετοιμάζονται για εργασία στο πεδίο να γνωρίζουν κοινωνικά θέματα και να ενημερώνονται για νεότερα επιστημονικά δεδομένα.
Γι αυτόν τον λόγο θα σταχυολογούμε κάθε μήνα ορισμένες ειδήσεις από την επικαιρότητα που δεν είναι απαραίτητα πρώτες στα δελτία ειδήσεων, ωστόσο είναι σημαντικές
Παράθυρο στον Κόσμο του Σεπτεμβρίου
Στις επιστημονικές ανακοινώσεις του Σεπτεμβρίου ξεχωρίζουν:
Τα forever chemicals που κρύβονται στα ρούχα μας, τα μαγειρικά σκεύη, τον αέρα που αναπνέουμε και δεν φεύγουν με τίποτε…και το χειρότερο, οι κατασκευάστριες εταιρείες το γνώριζαν και το απέκρυψαν.
Η πρόσφατη έρευνα που δείχνει φωτογραφίες εμβρύων να ευχαριστιούνται ή να απωθούνται από τις τροφές που τρώει η μητέρα τους, θέτοντας ξανά τη σημασία της εμβρυακής ζωής.
Θα μάθουμε περισσότερα για το αναδυόμενο φαινόμενο των δικτατόρων. Η εξαπάτηση των λαών μέσα από τα fake news και η χειραγώγησή τους στο νέο βιβλίο Spin Dictators των Guriev & Treisman.
Τα στατιστικά στοιχεία για τις γυναικοκτονίες τα τελευταία 3 χρόνια: https://www.tovima.gr/printed_post/eksarsi-gynaikoktonion-stin-ellada/?utm_source=tovimagr&utm_medium=hp_mustread_widget&utm_campaign=NetworkWidget
Tα αρνητικά δεδομένα για τη νέα γενιά που είναι καταδικασμένη να ζήσει χειρότερα από τους γονείς της.
Κλείνοντας, δείτε την ιστορία του κοριτσιού που καταγγέλει τον πατριό της για βιασμό ενώ η μητέρα την κατηγορεί για φαντασιοπληξίες. Γεγονός που μας δείχνει για ακόμη μια φορά πως για να συμβεί μια σεξουαλική κακοποίηση, πρέπει πρώτα να απουσιάζει η μητρική μέριμνα.
Σε αυτή την νέα σειρά άρθρων του Ινστιτούτου Ψυχολογίας και Υγείας (ΙΨΥ) θα βλέπουμε κάθε μήνα τα σημαντικότερα γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο και αξίζει να μοιραστούμε μαζί σας! Γράφει η κλινική ψυχολόγος, Τάνια Αναγνωστοπούλου.
“Η κατάθλιψη δεν θα έπρεπε να είναι Ταμπού”
Στην Ελλάδα είναι τόσα πολλά τα νέα που μας κατακλύζουν για την πολιτική ζωή που επιλέξαμε να επικεντρωθούμε στη δήλωση του αρχηγού της Εθνικής Ελλάδας Τάσου Μπακασέτα για την κατάθλιψη με την οποία παλεύει: “Η κατάθλιψη δεν θα έπρεπε να είναι ταμπού».
Διαβάστε επίσης ένα εξαιρετικά κατατοπιστικό και πλούσιο σε πληροφορίες άρθρο σχετικά με τα «αρπακτικά» της ψηφιακής ζωής μας: Πώς και με ποιους μοιραζόμαστε ασυναίσθητα σε καθημερινή βάση τα προσωπικά δεδομένα μας.
Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι σε άλλα μέρη του κόσμου συνεχίζονται οι περιορισμοί εναντίον των γυναικών με ιδιαίτερα αυθαίρετο και αυταρχικό τρόπο όπως φαίνεται στο άρθρο με τίτλο “Το κλεμμένο μέλλον”.
Στην πιο ταλαιπωρημένη γωνιά του πλανήτη για το 2022, την Ουκρανία, διαβάζουμε για τον τρόπο με τον οποίο οι Ουκρανοί ζουν χωρίς ρεύμα και θέρμανση, επινοώντας τρόπους επιβίωσης.
Στις επιστήμες εξακολουθούμε να διαβάζουμε τις αρνητικές επιπτώσεις της περιβαλλοντικής καταστροφής μέσα από το άρθρο με τον προκλητικό τίτλο “Πόσα εκατομμύρια μπουκάλια έχετε αναπνεύσει;”
Εντυπωσιακά ευρήματα αναφέρει η ερευνητική ομάδα του Πανεπιστημίου Κρήτης σχετικά με τον μοριακό μηχανισμό που ρυθμίζει τη γήρανση και την αναπαραγωγή.
Κλείνουμε με το διάστημα και την ανίχνευση της πιο μακρινής μαύρης τρύπας που «καταπίνει» άστρο ενώ παράλληλα, στέλνει έναν τρομερά φωτεινό πίδακα ακτινοβολίας προς τον πλανήτη μας.
Βιβλία εκπαιδευτικά, βιβλία που δίνουν χρήσιμες πληροφορίες, που εξηγούν φαινόμενα, που διδάσκουν, που διασκεδάζουν.
Ωστόσο, λίγα είναι τα βιβλία που μιλούν στην ψυχή του παιδιού.
Το βιβλίο της Τζούλιας Αποστολίδου ΟΡΘΟΠΕΤΑΛΙΕΣ ΣΤΑ ΣΥΝΝΕΦΑ είναι ένα βιβλίο με ψυχή. Βγήκε από την ψυχή της συγγραφέως και απευθύνεται στην ψυχή όλων μας.
Η ιστορία του είναι απλή και συμβολική. Ενα μικρό κορίτσι με το ποδήλατό της ταξιδεύει στις εποχές του χρόνου ακολουθώντας τα αγαπημένα της σύννεφα, επιθυμώντας να είναι τόσο ελεύθερη όσο είναι εκείνα.
Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε τα παιδιά που βιώνουν τον θάνατο συμμαθητή τους?
Στην περίπτωση ατυχήματος όπου προκάλεσε απώλεια στο σχολείο σε ένα ή πολλά παιδιά, είναι καλό αρχικά να ζητήσουμε τη βοήθεια ψυχολόγων που είναι εξειδικευμένοι στο πένθος.
Αυτοί θα συμβάλλουν στη διεργασία του πένθους τόσο στο σχολείο όσο και στην κοινότητα. Ανεξάρτητα όμως από την επέμβαση των ειδικών σε μια τέτοια περίπτωση, το σχολείο χρειάζεται να δώσει την ευκαιρία σε όλους –εκπαιδευτικούς και παιδιά– να μνημονεύσουν αυτούς που χάθηκαν. Είναι σημαντικό όλοι στην σχολική κοινότητα να έχουν τρόπους επικοινωνίας και έκφρασης των συναισθημάτων τους για το τραγικό γεγονός.
Το σχολείο αποτελεί τον κατεξοχήν χώρο για να βοηθήσουμε τα παιδιά να μιλήσουν για αυτό που συνέβη, να εκφράσουν τις απορίες τους, τα συναισθήματά τους και τον φόβο τους ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί και στα ίδια. Αν έχουμε την εντύπωση πως ένας θάνατος δεν αγγίζει τα παιδιά ή ότι το ξεπερνάνε εύκολα, κάνουμε μεγάλο λάθος.
Τα παιδιά βιώνουν τα πάντα με πιο έντονο τρόπο από εμάς τους μεγάλους, ωστόσο, μπορούν και κρύβουν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους όταν βλέπουν πως δεν τους δίνουμε τον χώρο να τα εκφράσουν.
Είναι σημαντικό να καταλάβουμε πως όταν κάτι δεν μιλιέται, δεν σημαίνει πως δεν λειτουργεί υπόγεια προκαλώντας οδύνη στην ψυχή και το σώμα του παιδιού. Φαινομενικά, τα παιδιά προχωρούν στη ζωή τους, μπαίνουν στο Πανεπιστήμιο, βρίσκουν δουλειά, παντρεύονται και κάνουν τη δική τους οικογένεια. Ωστόσο, η πληγή που έχει μείνει μέσα τους συνεχίζει να πονάει.
Όταν τα συναισθήματα μένουν παγωμένα στην καρδιά του παιδιού και οι σκέψεις όπως ότι αυτό έφταιγε και πέθανε ο αγαπημένος του συνεχίζουν να το καταδιώκουν. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να υποφέρει μέσα του για πολλά χρόνια παρά το γεγονός ότι η εξωτερική του ζωή θα είναι πολύ επιτυχημένη.
Για όλους αυτούς τους λόγους χρειάζεται να γνωρίζουμε όλοι πως να φροντίσουμε τα παιδιά που έχουν βιώσει μια σημαντική απώλεια. Στο σχολείο μπορούμε να ορίσουμε συγκεκριμένους χώρους ως χώρους πένθους. Εκεί μπορεί να πάει κάποιος να κλάψει ή να μιλήσει με άλλους για αυτό που συνέβη. Επίσης, μπορούμε να αναρτήσουμε στον διάδρομο του σχολείου χαρτί του μέτρου, έτσι ώστε κάθε μαθητής και εκπαιδευτικός να έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν με λόγια ή ζωγραφιές τα συναισθήματά τους για τη μεγάλη απώλεια.
Διαφορετικά, αν δεν πούμε τίποτα, και δεν δώσουμε στο παιδί την δυνατότητα να εκφραστεί, το παιδί μένει με την απορία για το τι συνέβη. Κρατάει τις σκέψεις και τα συναισθήματά του για τον εαυτό του. Οι φόβοι του γίνονται εφιάλτες και δυσκολεύεται να κοιμηθεί. Γίνεται νευρικό και
ανήσυχο ή παρουσιάζει αλλαγή στην όρεξή του. Πονάει η κοιλιά του ή το κεφάλι του αλλά οι γιατροί δεν βρίσκουν κάτι παθολογικό.
Με ποιον τρόπο μνημονεύουμε έναν θάνατο στο σχολείο;
Είναι καλό να οργανώσουμε μια μικρή εκδήλωση στη μνήμη του παιδιού που πέθανε. Δίνουμε τη δυνατότητα στα παιδιά να συμμετέχουν στον σχεδιασμό, όσο είναι δυνατόν, ιδιαίτερα εκείνα που γνώριζαν το άτομο που πέθανε. Σε μια τάξη που πεθαίνει ένα παιδί χρειάζεται οι συμμαθητές του να ετοιμάσουν μια συλλυπητήρια κάρτα για την οικογένειά του.
Επιπλέον, το ίδιο το σχολείο χρειάζεται να μνημονεύσει τον θάνατο του μαθητή μέσα από μια μικρή εκδήλωση με ζωγραφιές και κείμενα παιδιών και δασκάλων. Ενδεικτικά στο σχολείο μπορούμε:
● Να μιλήσουμε για τις αναμνήσεις μας από το άτομο που πέθανε σε μια ειδική εκδήλωση.
● Να ετοιμάσουμε ένα άλμπουμ με φωτογραφίες και αναμνήσεις ή να οργανώσουμε μια έκθεση με κάρτες, φωτογραφίες και ζωγραφιές στη μνήμη αυτού που πέθανε.
● Να διεξάγουμε μια μικρή τελετή με αναμμένα κεριά στη μνήμη αυτού που πέθανε.
● Να τοποθετήσουμε μια φωτογραφία ή μια επιγραφή στη μνήμη αυτού που πέθανε σε κεντρικό σημείο του σχολείου.
● Να φυτέψουμε ένα δέντρο ή ένα παρτέρι λουλούδια στη μνήμη αυτού που πέθανε
● Να κάνουμε μια χρηματική δωρεά του σχολείου σε μια φιλανθρωπική οργάνωση στη μνήμη του ατόμου που πέθανε ή να μαζέψουμε χρήματα για να εμπλουτίσουμε το σχολείο.
Πώς διαχειριζόμαστε τον θάνατο ενός μαθητή κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς;
Πολύ σημαντικό είναι να γνωρίζουμε και πώς να διαχειριστούμε τον θάνατο ενός μαθητή και κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς.
Είναι καλό να αφήσουμε κενό το θρανίο του μαθητή που πέθανε και να αναφέρουμε κανονικά το όνομά του: Πήγαινε κάτσε στη θέση του/της ………… και δουλέψτε εκεί με τη Χριστίνα. Το να μιλάμε για το παιδί που πέθανε, επιτρέπει το πένθος να συνεχίσει να υπάρχει στο μυαλό και την καρδιά των παιδιών.
Ο Dyregrov (2008) αναφέρει ότι μπορούμε να ζητήσουμε από τα παιδιά να κοιτάξουν το άδειο θρανίο και να σκεφτούν τι θα ήθελαν να πουν σε αυτό το παιδί όταν ήταν ζωντανό αλλά δεν πρόλαβαν. Έχουν τη δυνατότητα να το πουν τώρα είτε από μέσα τους είτε φωναχτά. Μπορούν να τελειώσουν με ένα Αντίο. Μετά τους ζητάμε να ζωγραφίσουν και να αναρτήσουν τις ζωγραφιές τους σε ένα εμφανές σημείο στην τάξη.
Θα πρέπει να συμφωνήσουμε μαζί με τα παιδιά για το πότε θα απομακρύνουμε το άδειο θρανίο από την τάξη. Επίσης, είναι καλό να γίνει μνεία του παιδιού που πέθανε στο τέλος της σχολικής χρονιάς.
Σε μια δική μας περίπτωση, η εκπαιδευτικός έφτιαξε ένα αυτοσχέδιο κηροστάσιο από ένα ταψί με άμμο και αναμμένα κεράκια σε διαφορετικά ύψη –όπου κάθε κερί συμβόλιζε το άτομο και τη φλόγα της ζωής που έχει, άλλος πολύ και άλλος λίγο (το πιο μικρό κερί το είχε το παιδί που πέθανε)– και όλα τα παιδιά μαζεύτηκαν σε κύκλο και μίλησαν για το παιδί που πέθανε. Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι, πέρα από τη θλίψη και τα δάκρυα, τα παιδιά συχνά αναφέρουν και αστεία περιστατικά για το παιδί που πέθανε, όπως επίσης και περιστατικά στα οποία είχαν θυμώσει μαζί του για κάποια ζαβολιά ή κάτι ανάλογο. Στο πένθος υπάρχει χώρος για όλα τα συναισθήματα, όχι μόνο για τη θλίψη.
Μέσα από τέτοιες ενέργειες τα παιδιά θα συνεχίσουν να αναφέρονται στο παιδί που πέθανε και στις αναμνήσεις που έχουν όπως με το να αφήσουν το θρανίο του κενό για να δείξουν ότι δεν τον ξέχασαν, ότι παρόλο που δεν είναι στην τάξη συνεχίζει να είναι στην καρδιά τους.
Με αυτό τον τρόπο τα παιδιά μαθαίνουν να επεξεργάζονται τα συναισθήματά τους και να στηρίζουν το ένα το άλλο. Μαθαίνουν ότι και η πιο δύσκολη εμπειρία γίνεται υποφερτή όταν υπάρχουν άνθρωποι γύρω μας που μπορούν να μας ακούσουν και να μας συμπαρασταθούν.
Αποσπάσματα από το βιβλίο της Τάνιας Αναγνωστοπούλου και Σοφίας Χατζηνικολάου “ Το Πένθος στα Παιδιά”, Εκδόσεις Ινστιτούτου Ψυχολογίας και Υγείας.
Η δουλειά στην παροχή υπηρεσιών για τον προσφυγικό πληθυσμό και σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης είναι μία από τις πλέον απαιτητικές εργασίες που μπορεί να κάνει ένας ψυχολόγος κατά τη γνώμη μου. Τόσο οι ιδιαιτερότητες του πληθυσμού όσο και αυτές που συναντά κανείς σε μία κατάσταση κρίσης κάνουν την δουλειά του ειδικού αρκετά διαφορετική από τη δουλειά στο γραφείο.
Μία εκ των πολλών διαφοροποιήσεων που έχει η δουλειά με τους πρόσφυγες εν σχέση με αυτή με το ντόπιο πληθυσμό είναι σίγουρα το πολιτισμικό υπόβαθρο. Το πολιτισμικό υπόβαθρο των θεραπευόμενων είναι πάντα παρόν, σε όλες τις συνεδρίες, και πραγματικά διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο τόσο για την ερμηνεία που θα δώσει ο/η θεραπευτής/τρια όσο και για την κατάλληλη παρέμβαση. Ένα πολύ συχνό παράδειγμα είναι ότι λόγω των στενών σχέσεων που έχουν στις οικογένειές τους, έρχονται όλοι μαζί για θεραπεία συχνά φέρνοντας σε δύσκολη θέση το/τη θεραπευτή/τρια. Θυμάμαι μάλιστα ότι μία φορά ξαφνιάστηκα καθώς μαζί με την 47χρονη πελάτισσά μου ήρθε και η 80χρονη μητέρα της καθώς όπως μου ανέφερε η πρώτη, δεν πάει πουθενά χωρίς αυτή.
Για να είμαστε αποτελεσματικοί θεραπευτές χρειάζεται να αναπτύξουμε πολλές δεξιότητες, άλλες θεμελιώδεις και κοινές για όλους ανεξάρτητα από το θεωρητικό μας μοντέλο, και άλλες πιο εξειδικευμένες ανάλογα με τον πληθυσμό (παιδιά, οικογένειες, ζευγάρια, ηλικιωμένοι, ψυχιατρικοί ασθενείς, ενδονοσοκομειακοί ασθενείς, πρόσφυγες κλπ), το είδος των προβλημάτων με τα οποία θα ασχοληθούμε (αυτισμός, πένθος, τραύμα, υγεία κλπ) και τη θεωρητική προσέγγιση που μας ταιριάζει. Σήμερα θα ασχοληθούμε με τις γενικές κλινικές δεξιότητες και γνώσεις οι οποίες αποτελούν τη βάση πάνω στην οποία χτίζουμε την εξειδίκευσή μας. Read More “Οι θεμελιώδεις κλινικές δεξιότητες και γνώσεις”
Σε μια γυναικοκτονία δεν χάνει τη ζωή της μόνο η γυναίκα, τη χάνουν και τα παιδιά της! Το πένθος σημαδεύει την απώλεια της μητέρας τους αλλά και την απώλεια του πατέρα τους. Είναι πλέον δολοφόνος και θα παραμείνει στη φυλακή. Επιπλέον, σημαδεύει και την απώλεια της παιδικής τους ηλικίας, εφόσον δεν είναι δυνατόν να παραμείνουν παιδιά.
Σε αυτά προστίθεται και ο θόρυβος από τα αστυνομικά δελτία, τα ΜΜΕ, ο σχολικός και κοινωνικός στιγματισμός. Πολλά ερωτήματα τα βασανίζουν και δεν ξέρουν με ποιον να τα συζητήσουν.
Δεν είναι τόσο θέμα των ‘ειδικών’ αυτά τα παιδιά, όσο του σχολείου και της ευρύτερης κοινότητας. Χρειάζεται να τα αγκαλιάσουμε, η αποδοχή των συμμαθητών τους και των δασκάλων τους είναι βάλσαμο για αυτά. Υπάρχουν ψυχολόγοι στα σχολεία, εξειδικευμένοι φορείς όπως η Μέριμνα, τα Κέντρα Πρόληψης και τα Κέντρα Κοινότητας. Σε αυτά μπορούν να απευθυνθούν οι εκπαιδευτικοί και η οικογένεια για ενημέρωση και στήριξη. Τα παιδιά γυναικοκτονιών χρειάζονται στήριξη για πολλά-πολλά χρόνια, σε κάθε βήμα της ζωής τους.
Πως μπορούμε να βοηθήσουμε αυτά τα παιδιά;
Μπορούμε να πάρουμε απαντήσεις στον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να βοηθήσουμε αυτά τα παιδιά μέσα από το βιβλίο ‘Το πένθος στα παιδιά’ από τις εκδόσεις του Ινστιτούτου Ψυχολογίας και Υγείας. Στόχος του βιβλίου είναι να βοηθήσει ψυχολόγους, γονείς και εκπαιδευτικούς να προσεγγίσουν και να στηρίξουν τα παιδιά που βιώνουν μια σοβαρή απώλεια, όπως αυτή μιας γυναικοκτονίας. Επίσης ενημερώνει για το πώς να ευαισθητοποιήσουμε τα παιδιά σε ζητήματα απώλειας και πένθους, έτσι ώστε να μπορούν να ανταπεξέλθουν στις μικρές και μεγάλες απώλειες της ζωής τους.
“Στην περίπτωση βίαιου θανάτου, το παιδί αποτυπώνει τρομαχτικές εικόνες στο μυαλό του και συχνά υποφέρει από εφιάλτες το βράδυ, βιώνει δηλαδή μια μετατραυματική διαταραχή. Ακόμη και το να ακούσει για έναν βίαιο θάνατο, χωρίς να έχει εκτεθεί στη σκηνή, αφήνει στο παιδί δυσάρεστες εικόνες. Γι’ αυτόν τον λόγο, είναι σημαντικό να ενθαρρύνουμε το παιδί να μιλήσει για αυτά που είδε και άκουσε και να αναφέρει με λεπτομέρειες τις εντυπώσεις που του άφησε το τραυματικό γεγονός (Pynoos et al., 1987).
Σε περίπτωση ανθρωποκτονίας, τα παιδιά θέτουν δύσκολες ερωτήσεις. Μία από αυτές είναι «Υπέφερε;». Συχνά, επίσης, ρωτάνε «Τρόμαξε;». Σε αυτά τα ερωτήματα μπορούμε να απαντήσουμε: «Εάν πόνεσε, ήταν μόνο για λίγο και μετά όλα ηρέμησαν και δεν φοβόταν καθόλου», όπως επίσης και «Δεν είμαι σίγουρος/η, αλλά ξέρω πως όσο και αν τρόμαξε, δεν κράτησε πολύ και γνώριζε ότι εμείς τον/την αγαπάμε πολύ» (J. Johnson, 1999, σελ. 40).
Μια ιδιαίτερη περίπτωση είναι όταν ο πατέρας σκοτώνει τη μητέρα του παιδιού. Η Dora Black ( 1996), η οποία μελέτησε περισσότερες από 100 τέτοιες περιπτώσεις, αναφέρεται στην ιδιαίτερη προσοχή και εμπειρογνωμοσύνη που απαιτείται για την πρώιμη παρέμβαση κατά την εμφάνιση μετατραυματικής διαταραχής στο παιδί, καθώς και για την ένταξή του σε ένα ασφαλές συγγενικό περιβάλλον, στο οποίο οι συγγενείς θα μπορούν να έχουν άμεση συμβουλευτική όσον αφορά τη φροντίδα του. Άλλα ζητήματα αφορούν την ψυχολογική στήριξη του παιδιού σε περίπτωση που κληθεί να καταθέσει στο δικαστήριο ως μάρτυρας, ώστε να μη τραυματιστεί ψυχικά από τη διαδικασία, καθώς και την προστασία του από την πίεση των συγγενών να προσχωρήσει στις θέσεις της μιας πλευράς έναντι της άλλης.”